Van'da 127 yıllık sorun halen çözülmedi

Van'ın 127 yıllık sorunu sürekli gündemde kendisini korumaya devam ediyor…

Van ilinde sürekli gündeme gelen ama bir türlü çözülemeyen 127 yıllık Tramvay sorunu halene çözülemedi.

HABER | Van Milletvekili seçimlerinde ve belediye seçimlerinde malzeme olarak kullanılan ve bir türlü çözülemeyen Tramvay sorunu, günümüzde de yeni projelerde yerini korumaya devam ediyor…

Van ilinde birçok sorunun geçmişe dayandığını ve bu sorunların bir türlü çözüme kavuşamadığını hemen hemen herkes biliyor ama yinede biri çıkar bu projeleri yapar ümidiyle beklemeye devam ediliyor… Tarihte bir türlü çözülemeyen 127 yıllık “Van tramvay sorunu” halen konuşulmaya ve sürekli farklı şekillerle sunularak halka arz ediliyor... Van Haber Gazetesinin araştırma ve derleme sonucunda “Van Tramvay Projesi” hakkında tüm merak edilenler hakkında gerekli araştırmalar ve sorunlar ele alındı.

Geçmişte tramvay projesi nasıl yapılacaktı? Projenin güzergahları nerelerdi? Tramvay neden önemliydi? Konuları sizler için tek tek araştırıldı.

TARİHTEKİ 127 YILLIK SORUNUN BAŞLANGICI

Şakir Paşa’nın 28 Eylül 1896 tarihinde makamında hazırlanan “Van Tramvay Projesi” halen çözülmeyi bekliyor…

Doç. Dr.Abdulaziz Kardaş ,”Şakir Paşa, söz konusu hususların yanında Van’ın ulaşım ve taşımacılık sorununa da el atarak tespit ettiği konuları Bâb-ı Âli’nin gündemine taşımıştı. Bu anlamda 28 Eylül 1896 tarihinde Şakir Paşa’nın makamında hazırlanarak Bâb-ı Âli’ye gönderilen bir raporda, Van’da tramvay inşası ve işletilmesi önerisi yer almıştı. Raporda, Van’ın yeni yerleşim alanının oluşum süreci ve bunun doğurduğu ulaşım sorununun çözümüne yönelik önerilen “Van Tramvay Projesi” sürecini özetler mahiyetteydi.

Raporun giriş kısmında şehrin Bahçeler semtinin oluşum süreci şu şekilde yer almıştı; “Van merkez kasabasının darlığı ile beraber havasının vahameti, yaz mevsiminde ikamet etmek üzere ahiren varlıklı ahaliden bazıları tarafından kasaba haricinde ve bir buçuk, iki saat mesafede birer hane inşa ve etrafına duvar çekerek bahçe oluşturularak yazlık meydana getirilmiştir. Zamanla diğer ahali tarafından da söz konusu hanelerden eski kasabaya varıncaya kadar gayet geniş bir cadde üzerinde iki sıra hane veya bahçeler inşa ve ihdas olunarak yeni ve oldukça büyük bir kasabanın vücuda gelmiş olduğu malum-u ali-i vekâletpenahileridir” ( COA, Y.EE, D. No: 132, G. No: 21.). Yukarıdaki ifadeden de anlaşıldığı gibi Van merkezindeki nüfus yoğunluğu, havasının sağlıksız olması ve şehrin zengin sınıfının yazlık amacıyla şehrin doğusunda evler inşa etmesiyle Bahçeler semti oluşmuştu.

Raporun devamında iki kasaba halkının her sabah eski kasabada bulunan çarşıya inmek ve akşamları yine evlerine dönmek mecburiyetinde kaldıklarını,1 bu ulaşımla herkesin imkânı ölçüsünde hayvanını beslemek, bunların hizmetleri için birer seyis tutmak gibi masraflara girmek zorunda kaldıkları vurgulanmıştır. Rapor, yeni yerleşim alanı ile şehir merkezini birbirine bağlayan cadde üzerinde, tramvay hattının inşası için bir şirketin kurulmasını ve bu da hem halkın ulaşım ve hayvan seyisi tutmasından dolayı sarfettikleri masraflardan kurtulacağı, hem de her iki kasabanın mamur hale geleceği ifade edilmiştir. Raporun devamında tramvay için en uygun yöntemin yerel halk tarafından bir şirketin kurulması ve yerel halkın menfaatlerinin korunması olduğu fakat bölgedeki malum kargaşa ve iki unsur (Müslüman ve Hristiyanlar) arasındaki sorunlardan ötürü bunun gerçekleşmesinin zor olduğu, bu nedenle dışarıdan bir şirketin kurulmasının zorunlu olduğu ifade edilmiştir. Raporda şimdilik söz konusu caddede ve ileride icap ettiği takdirde Van İskelesi’ne kadar gidecek bir hat ilavesi ile tramvay işletme imtiyazının verilmesine yönelik bir talebin olduğu Efendi2 ve Basra eşrafından Zehirzâde Ahmed Bey müştereken verdikleri dilekçeyle Van’da tramvay işletme imtiyazına talip olmuşlardır. Raporda bu iki şahsın Dersaadet’te oldukları, bunlarla iletişime geçilerek talebin müzakere edilmesi ve kararlaştırılacak şartlar dairesinde kendilerine imtiyaz verilmesi önerilmiştir ( COA, Y.EE, D. No: 132, G. No: 21.). Ancak arşiv belgelerinden bu yönde herhangi bir teşebbüste bulunulmadığı anlaşılmaktadır. Van’da tramvay işletme yönündeki ilk teşebbüsten 14 yıl sonra yani 1910’da Van Valiliği, yeniden harekete geçmişti. Arşiv belegelerinden Van Valiliği ve Ticaret ve Nafıa Nezareti’nin tramvay projesi ve şehrin elektirikle aydınlatması konularında geniş bir çalışma başlattıkları anlaşılmaktadır. Yapılan çalışmalarla inşası düşünülen tramvayın güzergâhları, Van’ın yeni yerleşim yeri olan Bahçeler semtinin şehir merkezi ve iskeleye bağlanması esası üzerinde planlanmıştı. Nihayette 21 Şubat 1910’da Ticaret ve Nafıa Nezareti, Van şehircilik tarihi açısından çok önemli bir adımı atarak, Van Vilâyeti’ne elektrikli tramvay ve şehir aydınlatması hakkında altyapı sorgulamalarını içeren bir cetvel göndererek, cevaplandırılmasını istemiştir (Oktay, 2013:1). Bunun üzerine Van Valiliği, elektrikli tramvayın güzergâhları, geçeceği yolların durumu, elektrik üretim şekli, aydınlatmada kullanılacak lambaların sayı ve vasıfları ile şehrin hangi kısımlarının üretilecek elektrikten nasıl faydalanacağı konularında bir mühendisin yardımıyla hazırladığı raporu 10 Nisan 1910’da Ticaret ve Nafıa Nezareti’ne göndermişti (CCA, 230.84.3.8.).

TARİHTE VAN TRAMVAY PROJESİNİN GÜZERGÂHLARI

Van Valiliği’nin Ticaret ve Nafıa Nezareti’ne gönderdiği rapor soru ve karşısında açıklama içeren bir cetvel şeklinde hazırlanmıştı. Raporun ilk sorusu işletilmesi düşünülen elektrikli tramvayın başlangıç, bitiş noktaları ve şube hatları ile tramvayın işleyeceği sokak, cadde ve yolların vasıfları olmuştur. Van Valiliği’nin raporunda; “Yapılacak olan işbu hat ekteki krokide gösterildiği üzere Van Gölü İskelesi’nden başlayarak Hükümet Konağı civarında Şamram mevkiine ve üç kilometre ilerisinde Erek Caddesi’ne bir diğer şubeye daha ayrılmak üzere üç kola ayrılır ve bunlar şose ile mefruştur. Bu konuda keşif evrağı yapılmamıştır” şeklinde yer almıştı.

İkinci soruda sokak genişlikleri, genişletilecek yol varsa olası masraflar sorulmuştur. Verilen cevapta tramvay hatlarının takip edeceği sokaklar 6 ile 15 metre arasında değişen genişlikte ve ana hattı oluşturan Sıhke Caddesi şosesi 6 metre genişlikte olduğu belirtilmişti. Ayrıca ana hattan ayrılan Şamran ve Erek sokakları 6 metre genişliğinde şose olduğundan tramvay için dikkate değer masraf çıkmayacağı ifade edilmişti. Raporun üçüncü sorusunda güzergâh üzerinde büyük köprü ve menfez olup olmadığı sorulmuş ve verilen cevapta, tespit edilen güzergâh üzerinde büyük köprü bulunmadığı, sadece inşa edilecek veya genişletilecek 7-8 menfezin bulunduğu belirtilmişti (CCA, 230.84.3.8.). Bu raporda göze çarpan önemli bir husus da eski şehir ile tarım alanı Bahçeler semti arasında yer alan sokak, cadde ve yolların oldukça geniş ve düzenli olmasıydı. Bu da şehrin bir plan dâhilinde inşa edildiğini göstermektedir.

Raporun dördüncü sorusunda, tramvayın işletilmesi için gerekli elektriği üretecek su gücünün olup olmadığı sorulmuştu. Sorunun devamında varsa mevkii ve şehre olan mesafesi sorulmuş ve daha önce elde edilen gerekli teknik bilgiler istenmişti. Bu soruya verilen cevapta elektiriği üretecek iki su kaynağının bulunduğu fakat bunlardan yararlanmak için bend inşası ve mecralarının değiştirilmesi gerektiği ifade edilmişti. Bu suların Van’a 24 km mesafedeki Engil Nehri ve 75 km mesafede bulunan Bend-i Mahî Nehri adındaki iki su kaynağı olduğu vurgulanmıştı (CCA, 230.84.3.8.). Bu sulardan üretilecek elektrik ile hem tramvay çalıştırılacak, hem de petrol ve lüküs lambaları gibi araçlardan mahrum olan şehrin aydınlatılması sağlanacaktı. Üretilecek elektirikten faydalanmak için ilk etapta yaklaşık 1.500 evin abone olacağı ve bunun da tramvayın maliyetini düşüreceği ifade edilmişti. Bunun yanında Hüsreviye ve Hayretiye camileri, hastane, mapushane, kasabadaki murahhashane, kilise ile Bahçeler mıntıkasında iki kilisenin ücretsiz aydınlatmadan faydalanacağı belirtilmişti (CCA, 230.84.3.8.). Raporun beşinci sorusunda, tramvay işletilmesi plânlanan güzergâhta düzenli bir şekilde yolcu ve eşya nakleden araba şirketlerinin olup olmadığı, varsa kaç arabanın çalıştığı, arabaların kaçar kişilik olduğu, bir arabanın günde kaç sefer yaptığı, kaç yolcu ve ne kadar yük taşıdığı ve bunlardan ne kadar gelir elde edildiği sorulmuştur. Bu sorulara verilen cevap şu şekildeydi; “Araba şirketi yoktur. Yalnız ticarete ait toplam yirmi iki adet kira arabası mevcuttur ki beher araba dört kişi alır. Her kişiden 40 para ücret alınarak dört kilometre mesafedeki Bağlar nam mevkiine naklederler. Ortalama olarak her araba sekiz defa gidiş-geliş yapar. Eşya ve saire öküz arabasıyla vuku bulur”. Bu soruya verilen cevap kısmının devamında “Mütalaa” başlığı altında; “Bir kısım ahali arabalarla gidip gelir ise de arabanın azlığından ve istenildiği anda tedariki mümkün olmadığından halkın büyük bir kısmı yayan olarak gidip gelirler. Bağlar denilen mahalden cuma ve pazardan gayri günlerde ortalama 2.500 kişi sabahtan gelir ve akşam dönüş yapar,” (CCA, 230.84.3.8.) cümlesiyle

Van şehir merkezi ile Bahçeler semti arasında günlük ortalama 2.500 kişilik bir nüfus hareketinin olduğu ve bu veri ile yapılacak tramvayın yolcu potansiyelinin yüksek olacağı vurgulanmıştı.

Gönderilen raporda sorulan soruların devamında verilen cevaplarda; şehrin yolcularını muntazaman götürüp getirmek için 30’ar kişi alabilecek arabalardan her 10 dakikada 3 veya 4 arabanın hareket etmesi gerektiği, eşyanın nakli için de günde ortalama iki arabanın çalıştırılması gerektiği üzerinde durulmuştu. Burada tren tarifeleri uygulanacak olursa yolcu ve eşya naklinden günde 4.000 kuruş gelir elde edilebileceği öngörülmüştü. Dönemin koşullarında Van’da tramvayın inşa ve çalıştırma gerekliliği ortaya çıkmış olmaktaydı.

TARİHTE VAN TRAMVAY PROJESİ’NİN BELEDİYE VASITASIYLA GERÇEKLEŞME ÇALIŞMALARI

Van’da tramvay inşa ve işletme projesi üzerinde yapılan çalışmalarla fizibilite raporları hazırlanmış ancak sonuca ulaşılamamıştı. 1913’e gelindiğinde proje için yeniden çalışmalar başlatılmıştı. Başlangıçta beygirlerle, daha sonraki dönemde elektrikle çalıştırılması planlanan tramvayın inşa ve işletmesi için Van Vilâyeti İdare Meclisi, 10 Aralık 1913’te aldığı bir kararla Van Belediye Dairesi’ne imtiyaz vermiştir. Belediyenin bu işi tümüyle kendi malî kaynaklarıyla gerçekleştiremeyeceği anlaşıldığından, bunun belediye bünyesinde bir anonim şirket kurularak gerçekleştirilmesi kararlaştırılmıştı. 

Bunun üzerine Van Belediyesi öncülüğünde, Van’ın Müslüman ve Hristiyan eşrafından ve bazı aşiret reislerinin de olduğu 10.000 Osmanlı Lirası sermayeli “Van Tramvay Anonim Şirket-i Osmaniye” isminde bir şirket kurulmuştu. 40 sene müddetle kurulan şirket, ilk etapta beygirle ve daha sonra da elektrikle çalışacak tramvayı işleterek, Hükümet Konağı ile Haçboğan arasında yoğunlaşan şehrin ulaşım sorununu çözme ve kazanç elde etmeyi amaçlamıştı. Kurulan şirketin “Van Tramvay Anonim Şirket-i Osmaniyesi Nizamnamesi 1329” ismindeki nizamnamesi de hazırlanarak tramvay çalışmasının hukuki prosedürü tamamlanmıştı (COA,

DH-İD, D. No: 208.G. No: 2). Van Tramvay Anonim Şirket-i Osmaniyesi Nizamnâmesi 65 maddeden oluşmuştu. Şirketin ortaklarının yer aldığı 1. Maddesi şu şekildeydi; “Aşağıda imzası olan Van Belediye Dairesi namına Reis Abdurrahman Bey ile Hamazasb Tütünciyan Simon, Dayliyan Avadis, Cidaciyan Markar, Terzibaşıyan Avadis, İşhan Efendilerle Kapamaciyan Seit, Peromiyan Ohanes, Hosyan Makardiç, Hosyan Aknadiyos, Yermiyan Avadis, Kuyumcubaşıyan Kevork, Altranyan Sahak Efendiler ve Haydaranlı Aşireti Reisi Mirliva Hüseyin Paşa ve Mukuri Reisi Necip Bey, Camışçızâde Hilmi, Rıdvanzâde Sadık, Altaylızâde Hacı Hurşid, Türkzâde Tevfik Efendiler Van’da tramvay işletmek üzere Van Tramvay Anonim Şirket-i Osmaniyesi unvanı altında olarak ileride gösterilecek şartlar dairesinde ve tarif olunacak hissedarlar arasında bir Anonim Şirket-i Osmaniyesi teşkil etmişlerdir” (COA, DH-İD, D. No: 208. G. No: 2). Bu maddede ifade edildiği gibi Van Belediye Reisi Abdurrahman Bey’in öncülüğünde Van eşrafından pek çok Müslüman ve Hristiyan’ın yanı sıra bazı aşiret reisleri de hissedarlar arasında yer almıştı. Nizamnâmenin 2. Maddesinde 40 sene müddetle kurulacak şirketin merkezinin Van’da olacağı ifade edilmişti. Nizamnâmenin 3. Maddesi; “Şirketin muamelatı, Van’da şimdilik hayvanla, ileride elektrikle çalışacak, Hükümet Konağı ile Haçboğan arasında tramvay işleterek taşıma işini sürat ve suhuletle icra ve temettü etmektir,” şeklinde olup yapılacak tramvayın ne ile çalışacağı ve hangi mahaller arasında yolcu ve yük taşıyacağı açıklanmıştı.

Nizamnâmenin 4. Maddesinde şirketin sermayesi beheri bir Osmanlı Lirası olmak üzere 10.000 Osmanlı Lirası olduğu ifade edilmişti. 5. Maddede bu meblağın hisse senetleri ihracıyla elde edileceği ifade edilerek, güzergâhın mahallelere ve denize doğru uzatılması, vagonların arttırılması, hattın ikiye ayrılması, beygir kuvvetiyle çalışan tramvayın ileride elektirikle çalıştırılması gibi durumların lüzumu durumunda 55. Maddede gösterildiği şekilde sermaye artışına gidilebileceği ifade edilmişti (COA, DH-İD, D. No: 208. G. No: 2). Nizamnamenin diğer maddelerinde şirketin yönetim ve işleyişi ile ilgili konular yer almıştı.Van Valiliği, Van Tramvay Anonim Şirket-i Osmaniyesi’nin işlemlerinin tamamlanması amacıyla yaptığı tetkiklerden sonra Bahçeler semti ile şehir merkezi arasında tramvay inşası ve işletilmesi imtiyazı nizamnâmesinin tetkik ve tasdik edilmesi amacıyla, 22 Aralık 1913’te Dâhiliye Nezâreti’ne göndermişti. Dâhiliye Nezareti de gerekli işlemleri yaptıktan sonra 11 Ocak 1914’te Nafia Nezareti’ne göndermişti (COA, DH-İD, D. No: 208. G. No: 2). Ancak üzerinden uzun zaman geçmesine rağmen söz konusu nizamnâme ile ilgili her hangi bir gelişme olmayınca, Van Valisi Tahsin (Uzer) Bey, 18 Mart 1914’te inşaat mevsiminin de başlaması üzerine Dâhiliye Nezâreti’nden nizamnâmenin acilen tetkik ve neticesinin bildirilmesini istemişti. Dâhiliye Nezâreti de bu talebi incelenmek üzere ilgili devlet kurumlarına havale etmişti (COA, DH-İD, D. No: 208. G. No: 2). Nizamnâme aynı zamanda Şurayı Devlet’in onayına sunulmuştu. Dâhiliye Nezareti, 23 Mart 1914’te Sadaret Makamı’ndan nizamnâmenin biran evvel onaylanması için ilgili kurumlara gerekli emirlerin verilmesini istemişti. Arşiv belgelerinden, devlet kurumları arasındaki yazışmaların Haziran 1914’e kadar devam ettiği anlaşılmaktadır (COA, ŞD. D. No:40, G. No:47.). Ancak Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması, Ermeni isyanları gibi gelişmeler, Van’ın bayındırlık ve şehir tarihi açısından çok önemli olan bu girişimin sonuçsuz kalmasına neden olmuştu.

Sonuç
Askeri ve stratejik konumu nedeniyle tarih boyunca birçok devletin sahip olmak istediği bir şehir olan Van, Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra da bu önemini korumuştur. Geniş ve kendi ismiyle bilinen bir ovanın batısında bulunan kalenin güneyinde gelişen şehir, zamanla doğuya doğru genişleyerek, sağlık ve çevresel faktörlerin de etkisiyle sahilden uzaklaşmış ve Bahçeler denilen yeni bir yerleşim alanı ortaya çıkmıştır.

Askeri ve stratejik konumu nedeniyle tarih boyunca birçok devletin sahip olmak istediği bir şehir olan Van, Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra da bu önemini korumuştur. Geniş ve kendi ismiyle bilinen bir ovanın batısında bulunan kalenin güneyinde gelişen şehir, zamanla doğuya doğru genişleyerek, sağlık ve çevresel faktörlerin de etkisiyle sahilden uzaklaşmış ve Bahçeler denilen yeni bir yerleşim alanı ortaya çıkmıştır.

Ermeni olayları nedeniyle Doğu Anadolu’da ıslahat yapılması gündeme gelmiş ve Müşir Şakir Paşa, Anadolu Islahatı Umûm Müfettişi olarak tayin edilmiştir. Şakir Paşa, Van’nın da aralarında bulunduğu bölge vilâyetlerinde gerekli incelemelerde bulunmuştur. Şakir Paşa, 17 Eylül 1896’da Van’ın kalkınmasında rol oynayabilecek alanlarla ilgili raporlar hazırlatarak, Bâb-ı Âli’nin gündemine taşımıştır. Bu anlamda 28 Eylül 1896’da Şakir Paşa’nın makamında hazırlanarak Bâb-ı Âli’ye sunulan bir raporda, Van’da tramvay inşası ve işletilmesi önerisi yer almıştır.

Van’da tramvay işletme yönündeki ilk teşebbüsten sonra Van Valiliği’nin de gayreti ile 1910’da yeniden gündeme gelmiştir. Yapılan çalışmalarla inşası düşünülen tramvayın güzergâhları, Van’ın yeni yerleşim yeri olan Bahçeler semtinin şehir merkezi ve iskeleye bağlanması esası üzerinde planlanmıştır. Van şehircilik tarihi açısından çok önemli bir adım olan tramvay projesinin altyapı sorgulamalarını içeren bir rapor hazırlanmıştır.

Van’da tramvay işletme yönündeki ilk teşebbüsten sonra Van Valiliği’nin de gayreti ile 1910’da yeniden gündeme gelmiştir. Yapılan çalışmalarla inşası düşünülen tramvayın güzergâhları, Van’ın yeni yerleşim yeri olan Bahçeler semtinin şehir merkezi ve iskeleye bağlanması esası üzerinde planlanmıştır. Van şehircilik tarihi açısından çok önemli bir adım olan tramvay projesinin altyapı sorgulamalarını içeren bir rapor hazırlanmıştır. Ancak sonuca ulaşılamamış ve 1913’e gelindiğinde proje için yeniden çalışmalar başlatılmıştır. Başlangıçta beygirle, daha sonraki dönemde elektrikle çalıştırılması planlanan tramvayın inşa ve işletmesi için Van Vilâyeti İdare Meclisi, 10 Aralık 1913’te aldığı bir kararla Van Belediye Dairesi’ne imtiyaz vermiştir. Belediyenin bu işi kendi mali kaynaklarıyla gerçekleştiremeyeceği anlaşıldığından, belediye bünyesinde “Van Tramvay Anonim Şirket-i Osmaniye” isminde bir şirket kurulmuştur. Van Valiliği, şirketin işlemlerinin tamamlanması amacıyla yaptığı tetkiklerden sonra Bahçeler semti ile şehir merkezi arasında tramvay inşası ve işletilmesi imtiyazı nizamnâmesinin tetkik ve tasdik edilmesi amacıyla ilgili devlet kurumlarına göndermiştir. Arşiv belgelerinden devlet kurumları arasındaki yazışmaların Haziran 1914’e kadar devam ettiği anlaşılmaktadır. Ancak Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması, Ermeni isyanları gibi gelişmeler, Van’ın bayındırlık ve şehir tarihi için çok önemli olan bu girişimin sonuçsuz kalmasına neden olmuştur.”denildi.

GÜNÜMÜZDE DE ÇÖZÜLDÜ MÜ?
Tabi ki halen çözüm bekleyenlerin arasında yer almaya devam ediyor… Van Haber merkezinde şimdilik bu kadar… Başka makale ve araştırma yazısında görüşmek üzere… 

Not: Gece kitaplığı tarafından basılan Osmanlı Devletinin son dönemlerde yarım kalan bir teşebbüs: Van Tramvay projesi adlı kitabı yazan Doç. Dr.Abdulaziz Kardaş  makalesi tek alıntılanmıştır.
 

Van Gazetesi haber